Ευάγγελος Π. Παπανούτσος

(Πειραιάς, 27 Ιουλίου 1900 – Αθήνα, 3 Μαΐου 1982)

Έλληνας στοχαστής, δοκιμιογράφος και παιδαγωγός, θεωρούμενος ως ο τελευταίος εκπρόσωπος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.






ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΠΟΥΔΕΣ

Γεννήθηκε στον Πειραιά το 1900 με καταγωγή του πατέρα του από το Σοπωτό της Αχαΐας, όπου και πέρασε τα παιδικά του χρόνια. Σπούδασε στα Πανεπιστήμια Αθηνών (Θεολογική Σχολή, 1915 - 1919), Βερολίνου (1924 – 1926 με υποτροφία του Χ. Νομικού), Τύμπιγκεν (1926 – 1927, όπου έγινε διδάκτωρ της Φιλοσοφίας με την διατριβή «Το θεολογικό βίωμα στον Πλάτωνα», «Das Religiose Erleben bei Platon») και Παρισίων.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ

Υπηρέτησε στην νεοελληνική δημόσια εκπαίδευση από το 1920, αρχικά ως καθηγητής στην Μάνη και εν συνεχεία επί 10 χρόνια στο Αβερώφειο γυμνάσιο της Αλεξάνδρειας στην Αίγυπτο, ενώ από το 1931 έως το 1944 διηύθυνε κατά σειρά τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες Μυτιλήνης, Αλεξανδρούπολης, Ιωαννίνων, Αθηνών, Τριπόλεως και Ράλλειο Πειραιώς, παρά το ότι από το 1937 θεωρείτο από το καθεστώς Μεταξά «ενεδρεύων κίνδυνος» λόγω των προοδευτικών ιδεών του. Μετά το πέρας της γερμανικής κατοχής διορίστηκε Γενικός Διευθυντής, το δε 1950 και 1963 - 1964 κατέλαβε την θέση του Γενικού Γραμματέα του υπουργείου Παιδείας και προκάλεσε, ιδίως στην διετία 1963 – 1964 επί της κεντρώας κυβέρνησης Γεωργίου Παπανδρέου, μία σύντομη άνοιξη της νεοελληνικής παιδείας με βάση τις φιλοσοφικές ανθρωπιστικές αξίες. Ήταν η περίφημη «εκπαιδευτική μεταρρύθμιση Παπανούτσου»

Το 1964 η κυβέρνηση πέρασε από την Βουλή το Nομοθετικό Διάταγμα 4379/1964 «Περί Oργανώσεως και Διοικήσεως της Γενικής Στοιχειώδους και Mέσης Eκπαιδεύσεως», που είχε επεξεργαστεί ο Παπανούτσος με την ιδιότητα του Γενικού Γραμματέα του υπουργείου Παιδείας, μαζί με τον κορυφαίο ομηριστή Ιωάννη Κακριδή. Το Διάταγμα προέβλεπε δωρεάν Παιδεία (η εγγραφή ενός φοιτητή στο Πανεπιστήμιο ήταν τότε ίση με έναν μισθό δημοσίου υπαλλήλου!), δωρεάν χορήγηση βιβλίων για όλους τους μαθητές των τριών βαθμίδων της Εκπαίδευσης από τον «Οργανισμό Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων», υποχρεωτική εκπαίδευση για 9 χρόνια, διαχωρισμό του εξατάξιου γυμνάσιου σε τριτάξιο γυμνάσιο και τριτάξιο λύκειο, καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας στα δημοτικά σχολεία και ισοτιμία της με την καθαρεύουσα στα γυμνάσια και τα πανεπιστήμια, αύξηση των δαπανών του κρατικού προϋπολογισμού για την Παιδεία, ίδρυση Παιδαγωγικού Ινστιτούτου για επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, βελτίωση της ύλης στα Μαθηματικά και την Φυσική και προσθήκη της Κοινωνιολογίας και της Οικονομικής Επιστήμης, μέριμνα για σίτιση και μεταφορά μαθητών, κ.ά.

Ο άνοιξη αυτή όμως, σε μιαν εποχή που ο κρατικός προϋπολογισμός έδινε ψίχουλα για την Παιδεία και τα σχολεία και Πανεπιστήμια απείχαν πολύ από τις προδιαγραφές μιας ευρωπαϊκής χώρας (τα μισά σχολεία δεν διέθεταν μήτε καν τον απαραίτητο αριθμό θρανίων και τα μισά σχεδόν παιδιά της εποχής έμεναν αναλφάβητα επειδή δεν μπορούσαν να πληρώσουν τα δίδακτρα και τα βιβλία), δεν διήρκεσε, αφού συκοφαντήθηκε και πολεμήθηκε άγρια από τα ακραία συντηρητικά στοιχεία του ρωμέϊκου «πνευματικού» κατεστημένου. Η «μεταρρύθμιση Παπανούτσου» χαρακτηρίστηκε από παπάδες και καθυστερημένους εθνικόφρονες «αντεθνική» και «αριστερών απόψεων». Οι εφημερίδες της «εθνικοφροσύνης» ούρλιαζαν κατά των «απάτριδων και άθεων ανατροπέων της εθνικής παιδείας», οι περιεκκλησιαστικές οργανώσεις έκαναν συγκεντρώσεις κατά του «επικίνδυνου» Παπανούτσου και οι πιο θεούσοι εθνικόφρονες ζητούσαν από την Ιερά Σύνοδο να τον αφορίσει. Η «μεταρρύθμιση Παπανούτσου» δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, ενώ από την στρατιωτική δικτατορία που ακολούθησε το 1967 – 1973 ξηλώθηκαν πολλά από τα ήδη υλοποιημένα τμήματά της, όπως λ.χ. το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο που θεωρήθηκε πως «ήταν στα χέρια αριστερών». Η δικτατορία πάντως πρέπει να πιστωθεί από τον αντικειμενικό ιστορικό για το ότι διατήρησε τουλάχιστον την δωρεάν παιδεία και έκτισε ανά την επικράτεια πολλά καινούργια σχολεία. Μερικές βασικές ιδέες του Παπανούτσου υιοθέτησε τέλος η κυβέρνηση Καραμανλή το έτος 1976.





Η ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΗ ΘΕΣΗΤΟΥ


Ο Παπανούτσος, με βαθιά εμπιστοσύνη στην ανθρωποπλαστική δύναμη του αρχαιοελληνικού πνεύματος, αντιμετώπισε με υποψία κάθε μορφή του σύγχρονου επιστημονισμού και αποφάνθηκε ότι η ανθρώπινη φύση δεν υπόκειται πραγματικά στις διάφορες μεθοδολογικές κατασκευές των εργαστηρίων: «Είναι μάταιο για τον επιστήμονα να προσπαθεί να ανακαλύψει την αλήθεια για την ανθρώπινη φύση χωρίς πρώτα να έχει καταλάβει τον ίδιο του τον εαυτό, χωρίς πρώτα να έχει ασχοληθεί με την κλασική διερεύνηση της ανθρώπινης ύπαρξης… Σύμφωνα με τον Παπανούτσο, η γνωστική δραστηριότητα του ανθρώπου περιλαμβάνει ως αντικείμενό της όχι μόνο την φύση και τον πολιτισμό, τους τρόπους και τα μέσα που το μυαλό μας χρησιμοποιεί για να θεωρητικολογεί γι’ αυτά, αλλά κατά κύριο λόγο τις ικανότητες του πνεύματός μας να γνωρίζει την πραγματικότητα με έναν πιο εξειδικευμένο τρόπο, δηλαδή να αναλύει και να συνθέτει όλες τις απόψεις της ζωής, την γνωστική, την ηθική και την αισθητική… Ο άνθρωπος με την δραστηριοποίηση της γνωστικής του ικανότητας θέτει τα όρια αυτής της ίδιας της γνωστικής του ικανότητας» (Χιώτης, σελ. 229).

Δυστυχώς και αυτός δίστασε στο να διαχωρίσει τον αρχαιοελληνικό Ανθρωπισμό («ο άνθρωπος μέτρον και σκοπός αυτάξιος») από τον εντελώς αντίθετό του Χριστιανισμό, να κάνει δηλαδή πράξη εκείνο που ο ίδιος σε κάποια στιγμή επικαλέσθηκε, μια «ριζική αναθεώρηση των αξιών». Δεν ήταν βεβαίως εύκολο κάτι τέτοιο στην μετεμφυλιοπολεμική «ελληνοχριστιανική» πραγματικότητα, αλλά θα μπορούσε έστω και μετρημένα να επιχειρηθεί, αφού καμμία ουσιαστικά θεραπεία δεν επιδέχεται μία κατηχητικής φύσεως κρατική παιδεία που απροκάλυτπα δηλώνει πως αποκλειστικός σκοπός της είναι η ανάπτυξη «της εθνικής και θρησκευτικής συνειδήσεως», η πρώτη πλευρά της οποίας νοείται όχι σε σχέση με τον προχριστιανικό εθνισμό αλλά σύμφωνα με τα εφευρήματα του Παπαρρηγόπουλου και η δεύτερη αποκλειστικώς και μόνον σε σχέση με την «κρατούσα» Ορθοδοξία. Προσπάθησε συνεπώς ο Παπανούτσος, από την πλευρά του πολιτικού και όχι του διανοητή, να υλοποιήσει έναν αφελή σχεδόν εκσυγχρονισμό και εκδημοκρατισμό σε μία ουσιαστικά ανατολίτικη χώρα που δεν είχε καν τότε (και ούτε έχει έως σήμερα) διαχωρίσει την Πολιτεία από την Εκκλησία.

ΛΟΙΠΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΟ

Πέραν του εκπαιδευτικού του έργου, ο Παπανούτσος υπηρέτησε με ζήλο τα Ελληνικά Γράμματα. Υπό την διεύθυνσή του κυκλοφόρησαν 15 τόμοι της επιθεώρησης «Παιδεία» (1946 – 1961) και 100 τόμοι αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων στις εκδόσεις Ι. Ζαχαρόπουλου (1954 – 1958), ενώ επίσης επί 20 χρόνια, με αρχή το 1947, δίδαξε Φιλοσοφία, Ψυχολογία, Κοινωνιολογία και Παιδαγωγική στον μορφωτικό σύλλογο «Αθήναιον», ένα είδος «ελεύθερου πανεπιστημίου» που ο ίδιος είχε ιδρύσει. Μετέφρασε δοκίμια των Χιουμ και Καντ, μετέφερε στην νεοελληνική πλατωνικούς διαλόγους και δημοσίευσε κείμενά του στα περιοδικά «Παιδεία και Ζωή», «Νέα Εστία», «Συνεταιριστής», κ.ά., καθώς και στην εφημερίδα «ΒΗΜΑ». Διετέλεσε στα τέλη της δεκαετίας του 1950 αντιπρόεδρος του «Αθηναϊκού Τεχνολογικού Ομίλου» και εξελέγη βουλευτής επικρατείας (1974 – 1977) με το κόμμα της «Ένωσης Κέντρου» κατά την μεταπολίτευση, το δε 1980 έγινε μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Συνέγραψε πλήθος βιβλίων στην ελληνική, γερμανική, αγγλική και γαλλική γλώσσα.

Αφοσιωμένος ολόψυχα στην υπόθεση «Παιδεία» και ακολουθώντας το παράδειγμα του Αισχύλου που είχε παραγγείλει να τον αναφέρουν στην επιτύμβια πλάκα του όχι ως ποιητή της Τραγωδίας, αλλά ως μαραθωνομάχο, ο Παπανούτσος έγραψε πάντως κάποτε πως θα προτιμούσε να τον αναφέρουν ως διδάσκαλο, παρά ως διανοητή. Η γενική θέση του για την Παιδεία ήταν πως οφείλει αυτή να διαπλάθει ηθικά και πνευματικά αυθύπαρκτους και υπεύθυνους πολίτες, καλλιεργώντας μέσα τους τις Αρετές, η δε προσωπική του θέση για την ιδιότητα του διδασκάλου έχει αποτυπωθεί το 1958 στο βιβλίο του «Φιλοσοφία και Παιδεία», όπου έγραψε πως «ένας από τους υψηλούς σκοπούς της Παιδείας είναι να ενσταλάξει βαθιά στις ψυχές των νέων το συναίσθημα της ευθύνης. Ευθύνης στον κόσμο του στοχασμού και στη σφαίρα της δράσης. Αληθινός δάσκαλος δεν είναι ούτε ο δογματικός με την ακαμψία του, ούτε ο ρομαντικός με την αναρχία του, αλλά ο κριτικός που συνδυάζει την ελευθερία και την πειθαρχία».

Στο βιβλίο του «Οι Δρόμοι της ζωής» (στο οποίο συγκεντρώθηκαν δοκίμια που πρωτοδημοσιεύθησαν στον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο κατά την τετραετία 1976 - 1979) έχει επίσης γράψει: «Πετυχημένος είναι ο δάσκαλος που έκανε με το έργο του τόσο ώριμο το μαθητή του ώστε εκείνος να μην τον χρειάζεται πια… Ο θρίαμβος του δασκάλου είναι να κάνει τον νέο άνθρωπο αυθύπαρκτο και ανεξάρτητο -στον τρόπο που μεθοδεύει τις παρατηρήσεις και τις σκέψεις του, στον τρόπο που κάνει τις εκτιμήσεις του, που καταρτίζει το πρόγραμμα της δράσης του, που σημασιολογεί την ζωή ώστε να μην έχει πλεον ανάγκη από χειραγώγηση και ούτε από τον ίδιο τον δάσκαλο του».

ΕΝΑ ΜΕΛΑΝΟ ΣΗΜΕΙΟ

Μελανό πάντως σημείο στην βιογραφία του Παπανούτσου είναι η συμμετοχή του στην λογοκρισία του βιβλίου «120 Μέρες των Σοδόμων» του Μαρκήσιου ντε Σαντ, που είχε εκδοθεί το 1981 από τις εκδόσεις «Εξάντας» σε μετάφραση των Τάκη Θεοδωρόπουλου και Πέτρου Παπαδόπουλου και απαγορεύθηκε ως πορνογράφημα που τάχα προσέβαλλε «την δημόσια αιδώ» βάσει του τότε υφιστάμενου νόμου «περί ασέμνων», με μάρτυρα κατηγορίας στα δικαστήρια… έναν χωροφύλακα και «άλλοθι» την άποψη του Παπανούτσου! Ο τελευταίος είχε συμμετάσχει σε ειδική πενταμελή γνωμοδοτική επιτροπή και ήταν ο μόνος εκ των πέντε που είχε τοποθετηθεί υπέρ της απαγόρευσης.


Βλάσης Γ. Ρασιάς, 2008


ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ:

«Το πρόβλημα της ελευθέρας βουλήσεως», 1921
«Πραγματισμός και Ουμανισμός», 1924
«Εισαγωγή εις την Φιλοσοφίαν της Θρησκείας», 1927
«Τριλογία του Πνεύματος», 1928
«Περί τέχνης», 1930
«Περί ηθικής», 1932
«Περί επιστήμης», 1936
«Αισθητική», 1948
«Ηθική», 1949
«Eπίκαιρα», 1950
«Γνωσιολογία», 1954
«Νεοελληνική Φιλοσοφία», τόμοι 2, 1954 - 1956
«Παλαμάς, Καβάφης, Σικελιανός», 1955
«Φιλοσοφία και Παιδεία», 1958
«Η ηθική συνείδηση και τα προβλήματά της», 1962
«Φιλοσοφικά προβλήματα», 1964
«Αγώνες και αγωνία για την Παιδεία», 1965
«Στοιχεία Ψυχολογίας», σχολικό, 1966
«Το θρησκευτικό βίωμα του Πλάτωνα» (μετάφραση από τα γερμανικά στα ελληνικά της διδακτορικής διατριβής του «Das religiose Erleben bei Platon»), 1968
«Λογική», 1970
«Ο λόγος και ο άνθρωπος», 1971
«Ψυχολογία, Πρακτική Φιλοσοφία», 1973
«Το δίκαιον της πυγμής», 1976
«Η παιδεία το μεγάλο μας πρόβλημα», 1976
«Η κρίση του πολιτισμού μας», 1978
«Οι Δρόμοι της ζωής», 1980


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Βασίλειος Κύρκος, «Ευάγγελος Παπανούτσος, ο φιλόσοφος», εκδόσεις «Φιλιππότης», Αθήνα, 1989
Παναγιώτης Ν. Χιώτης, «Η Παράδοση του Διαφωτισμού στην Ελλάδα», εκδόσεις «Ενάλιος», Αθήνα, 1998







ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΕ: 

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΓΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΕΣ ΨΥΧΕΣ 

ΣΥΓΓΡΑΦΕΣ ΓΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΕΣ ΨΥΧΕΣ 

ΕΚΔΟΣΕΙΣ "ΑΝΟΙΧΤΗ ΠΟΛΗ" 

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ, ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ 

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ "ΑΝΟΙΧΤΗ ΠΟΛΗ" (1980 - 1993) 

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ